La'os Mane Baibain - Lenda Nova Zelandia nian

MAUI – LA’OS MANE BAIBAIN IDA

Maui hanesan prezente ida, matenek boot mitolojia Polinésia nian ne’ebé responsável kail-ikan to’o ba Illa Norte rai Aotearoa, Noza Zelandia.

Depoisde milagrozu naximentu no formasaun, Maui manán kariñu husi nia parenti supranaturál, hanorin arte util ba umanidade, lasu loro-matan no halo maus ahi. Maibe, nia hahalok kmanek famozu ida mak kail-ikan to’o ba Illa Norte.

KAIL HETAN ILLA IDA

Despreza tiha nia, Maui nia maun-alin nain haat konspira atu husik hela nia bainhira sira la’o sai ba kail-ikan. Maui rona hela sira nia planu, ho subasubar nia halo kail ida husi ruin-maxilar májiku bei’ala nian. Tuir mai iha kalan ne’eba nia dolar tama ba maun-alin sira nia bero no subar iha kabelak-okos.

Nia maun-alin sira lahatene to’o tama dook ona ba tasi laran, bainhira sira kaer ikan hatama ba bero laran, Maui hatudu nia-an sai husi kabelak okos. Nune’e, nia hasai nia kail májiku, hananu horok makberan no soe dadauk kail ba tasi laran besik bero ninin.

Kail ne’e tama klean no klean liután ba tasi laran to’o Maui sente kail kona buat ida. Nia dada neineik no husi dook kail ne’e kaer metin. Hakail hetan ikan boot ida! Hamutuk ho nia maun-alin sira, Maui dada ikan ne’e to’o ba superfísie (bee leten/kabelak bero nian).

Maui fó sentidu ba nia maun-alin sira atu hein to’o nia hadame ona Tangaroa, rai na’in tasi nian molok sira ko’a fahe ikan ne’e. Maibe, sira sente kole ona hein no hahú ko’a fahe dadaun ona ikan ne’e. Ida ne’e mak agora sai tiha foho le’et, foho lolon, lagoa no fatuk litorál sira iha Illa Norte.

MAUI NIA IKAN – TE IKA A MAUI

To’o ohin loron, Illa Norte koñesidu ba rai na’in Maori sira ho naran Te Ika a Maui ka Maui nia ikan. Bele nota iha mapa Nova Zelandia nian, haree ikan ulun iha sul no nia ikun iha norte. Illa Norte mós koñesidu ho naran Te Waka a Maui ka Maui nia bero, no Illa Stewart ka Rakiura koñesidu ho naran Te Punga a Maui ka Maui nia bei’ala nia fatuk.

Traduz husi www.newzealand.com
Photo mapa foti husi backpack NZ

Volume Emigrasaun Internasionál Kontinua Sa'e Maka'as

Emigrasaun internál no internasionál bele sai forsa positivu ba dezenvolvimentu sosiál no ekonómiku.

Sira oferese mekanizmu atu rebalansu merkadu trabllu nian iha nasaun orijen no destinasaun. Sira mós bele aselera difusaun teknolojia no idea foun sira.

Emigrasaun mós bele rezulta signifikante tebes kona-ba hatama osan ba nasaun orijen.

Baibain, emigrasaun internasionál mak komponente kiik husi mudansa populasaun kompara hó sira ne’ebé moris ka mate.

Maske nune’e, impaktu husi emigrasaun iha númeru populasaun bele signifikante tebes iha nasaun sira ne’ebé haruka ka simu ema barak husi emigrante ekonómiku nian.

Entre tinan 2015 no 2050, númeru emigrasaun projeta sei sa’e to’o pursentu 82 husi kreximentu populasaun iha nasaun sira hó altu-rendimentu.

Nune’e mós projeta katak nasaun hirak ne’ebé sei simu emigrante internsionál sira barak liu mak hanesan Estadus Unidus, Kanadá, Reinu Unidu, Australia, Alemaña, Federasaun Rúsia no Itália.

Timor oan rihun mak muda ona ba hela metin iha rai Reinu Unidu no nasaun Europea sira seluk, barak iha Australia no nasaun seluk tan. Sira bele benefisia Timor-Leste liuhusi hatama osan ba família sira iha rai laran.

____

Populasaun iha mundu agora dadaun sura hamutuk biliaun 7.3, no sei sa’e ba númeru billiaun 9 iha tinan 2050, no iha tinan 2100 soma ema iha mundu hamutuk biliaun 11.

Oinsá ita nia preparasaun hasoru kreximentu populasaun ne’ebé sa’e maka’as? Ho populasaun ne’ebé nakonu mundu rekursu natureza hetan konsume barak liután, oinsá proteze ita nia natureza?

Fontes: Nasoins Unidas

Photo foti husi moving people changing places.

Tesi Mohu Ai-Tuan sira, Tesi O nia Futuru

Ita hatene, no la’os buat foun ida katak ema tesi ai iha territóriu tomak. Iha tempu bei-ala sira nian, iha rai Grésia, Itália, no Reinu Unidu ai-tuan laran mak haleu. Liu tiha sékulu ba sékulu, ai-tuan hirak ne’e gradualmente tesi mohu, to’o agora mohu hotu ona, laiha ona ai-tuan laran.Ohin loron, ema tesi mohu ai sira lalais liután. Kada tinan, ai hamutuk iha rai besik ektare miliaun 42 mak tesi mate mohu. Númeru ida ne’e kuaze luan liu area rai Reinu Unidu nian. Loos duni, iha razaun importante barak atu tesi ai-sira, maibe mós iha konsekuénsia perigozu ba moris iha mundu ida ne’e.Kauza majór ba destruisaun ai-tuan sira mak nesesidade iha mundu tomak utiliza ai iha moris loroloron. Iha nasaun industrializadu sira, ejizénsia uza ai barak tebes, hodi halo surat-tahan, mobília, no harii uma. Laiha ona ai barak iha nasaun hirak ne’e atu fó satisfás ba nesesidade populasaun nian. Tanba ne’e, Kompaña Ai sira hahú ba foti ai husi rai Ázia, Áfrika, Amérika Súl, no to’o ba rai Siberia.Iha nasaun ki’ak sira, iha fatin barak tebes, ema sunu-ai hodi tein hahán. Kuandu kreximentu populasaun sa’e maka’as, nesesidade ba ai-sunu mós sa’e maka’as. Maibe, se ai-tuan sira tesi mohu dala ida, ai-laran ne’e destruidu ona. Nune’e, ai-hun sira ba futuru mós destrui hotu. Karik ita husik hela ai-hun balu hamriik metin iha ai-laran, iha esperansa katak sei iha fali ai-laran tuan iha futuru. Maibe, ida ne’e signifika katak labele tesi ai hirak ne’e iha tinan 100 nia laran. Iha realidade, hatudu momoos katak laiha probabilidade atu hamoris hikas ai-laran tuan sira. Toos na’in sira lakon esperansa ba mudansa rai ne’e. Sira tesi mohu ai no sunu motuk hotu, ho dalan ida ne’e, kada tinan ai-tuan sira iha rai ektare miliaun ba miliaun mak hetan destrui hotu. Infelilzmente, rai bokur mós mohu no laiha tan kbiit atu hamoris ai-han sira. Ne’e duni, toos na’in ki’ak oan sira sai ki’ak ba bebeik no laiha esperansa ba moris di’ak liu. Sira halakon hotu ona rekursu iha ai-laran tuan ne’ebé bele fó moris.Maske nune’e, la’os ema toos na’in kiak sira mesak de’it mak tesi mohu ai-tuan no sunu motuk. Iha Brazíl no Amérika Súl, rai na’in ba rai luan sira hakarak hakiak krau barak hodi esporta ba nasaun seluk. Sira sulan krau barak tebes hamutuk iha rai luhan kloot, bainhira rai ne’e dodok hotu ona, sira sunu ai-laran seluk hodi muda krau sira ne’e ba fatin/luhan foun. Ho dalan ida ne’e, sira destrui ai-laran no rai-bokur dala ida.Destruisaun ai-laran tuan afeita dahuluk ba ema sira ne’ebé hela iha ne’eba, maibe mós iha nia impaktu ba tempu naruk. Ezemplu, iha foho sira, ai mak tulun absorve/hemu udan boot/been. Kuandu tesi mohu hotu ai, udan been suli hotu kedas ba mota, mota tun boot no halo rai monu. Ida ne’e akontese ba Mota Ganjes, Mota Mekong, no mota boot sira seluk iha rai Ázia.No ikusliu, lakon ai-laran tuan sira bele afeta ba ita nia klima no planeta. Ho populasaun ne’ebé aumenta signifikante tebes, ida ne’e bele kauza temperatura sa’e no klima mós muda iha mundu tomak. Laiha ema ida mak hatene loloos afeta saida mak sei akontese ba ita nia moris. Ba ema barak, fiar katak, nia afeta loloos mak destrutivu.

Tradusaun husi fontes oioion. 

Foto husi getmore blog.