Oct 11, 2011

Serie “esclarecimento eleitoral” (2) “Critérios de eleições”: Sura Voto, Fahe Cadeira, Ida Hira?


)* Martinho G. da Silva Gusmão



Pergunta ne’ebe mosu bebeik – “cadeira ida nia folin hira?” Analista lubuk ida mak koko atu hatan, balun dehan 8,000, ka 9,000 ka 10,000 ka 15,000 ka 20,000. Ida-idak mai ho ninia versão. Balun husu atu CNE declara lolos cadeira ida nia folin hira, atu ema bele hakmatek! Se lae, aban bainrua bele mosu manipulação. CNE labele hatan, basa seidauk mosu eleição. Ninia razão simples deit, katak, baibain ita iha tiha sasan ruma mak ita fahe ... wainhira liman sei mamuk ita labele fahe buat ida. Nune’e mos atu fahe sasan ruma, ita iha sasukat.


Hare hikas iha Lei eleitoral para o Parlamento Nacional (LEPN), pergunta iha leten la relevante. Maibe buat ne’ebe ita bele husu: “Ema nain hira mak hetan cadeira?” no “Oinsa mak hetan cadeira ne’e?” Resposta ba ida uluk – ema nain 65 mak hetan cadeira. Ba ida seluk: hare (a) barreira eleitoral no (b) método de Hondt. Ida ne’e mak sai hanesan sasukat, ka, “critérios de eleições” atu oinsa mak partido/ candidato sira hetan cadeira no manan eleição. Ita tenki dehan mos, katak, partido ne’ebe lakon eleição mak sira ne’ebe la hetan cadeira ida.

Cadeira ba Deputado: 65



Uluk nanain, ita hotu labele hakat liu lutu husi Constituição ne’ebe dehan, “O Parlamento Nacional é constituído por um mínimo de cinqüenta e dois e um máximo de sessenta e cinco deputados” (artigo 93o n. 2). Atu dehan katak, PN hamrik wainhira iha deputadu sira oituan liu mak 52 no barak liu mak 65. Ikus mai, LEPN (artigo 10o) mak hatur katak numero deputado hamutuk 65. Ne’e duni, partidos políticos no coligações partidárias sei hatama sira nia candidato bara-barak iha lista, maibe, labele hakat liu numero 65 ne’e.


Ne’e duni, husi 65 ne’e partido ida atu labele lakon, nia sei buka no haka’as an hodi hetan minimal cadeira ida (1) ka rua (2). Se lae, nia lakon. Oinseluk ona, wainhira ita ko’alia kona ba “mais votado” no “maioria” ka “minoria”. Sira hotu manan eleição, maibe la hetan la hanesan. Balun barak, balun oituan. Maibe, manan nafatin. Sira ne’ebe la hetan cadeira, lakon nafatin.


Nudar ita hatene ona, katak, ohin loron partido sira hamutuk hotu 22 ona (sei mosu tan karik?!). Significa, sira ida-idak sei hatama lista ba candidato 65 (lista efectivo), aumenta tan 25 (lista suplente), hamutuk 90 ne’ebe multiplica ba 22 sei hetan candidato 1980 (formula 65 + 25 x 22 = 1980). Ne’e duni, iha eleição geral 2012 ne’e partidos (22) sei loke “vaga” ba candidato hamutuk 1980 atu concorre ba cadeira 65. Ninia resultado, ema 65 mak sei sai deputado, no ema nain 1915 mak sei fila hikas atu halao knaar nudar povo baibain (formula 1980 – 65 = 1915).


Barreira eleitoral: 3%


Molok hakat ba eleição, CNE sei hatoo lista eleitor sira ba publico. Agora dadaun ne’e, STAE halao hela actualização base de dados (ka, registração dos votantes/ pendaftaran pemilih) hodi hasai cartão eleitoral no hetan supervisão husi CNE. Ho cartão eleitoral ne’e mak CNE/ STAE sei identifica eleitor sira. Nudar órgão professional, CNE/ STAE labele siik tun siik sae total eleitores. Liu husi Jornal da Republica, CNE/STAE sei publica oficialmete total eleitores. Labele mosu, katak, molok eleição ita la hatene total eleitores ka siik deit numeo “X”, depois eleição hotu tiha mak ita declara fali numero “Y”. Hahalok hanesan ne’e bele halo aat eleição ida nudar “free and fair” (livre e justo).


Tuir base de dados ne’ebe provisoriamente iha (Daftar Pemilih Sementara/ DPS), ita bele dehan too ona 600,000 eleitores. Iha tempo badak nia sei too ba 700,000 eleitores karik. Husi ne’e, ita bele halo estimação no calcula katak votantes/eleitores hamutuk 650,000 mak sei ba vota. Nune’e, iha loron eleição numero “X” = 700,000 (maximum) eleitor. Wainhira liu tiha eleição mak ninia resultado dehan fali numero “Y” = 715,000 então ema bele desconfia katak CNE/ STAE manipula ona dadus. Maibe, wainhira dehan 650,000 mak ba vota nune’e CNE/STAE halo loos ona. Ema bele questiona deit kona bataxa da participação ne’ebe tun. Maibe, ida ne’e la’os CNE/STAE nia failhanso mesak (bele mos: candidato no partido/ coligações partidárias la “laku”).


LEPN dehan “Apura-se o numero total de votos validos recebidos por cada lista, ...”! Oficial sira husi STAE sei sura “votos” ne’ebe partido/ coligações sira ida-idak hetan iha loron votação nian. Ita bele halo simulação ida hodi imagina oituan eleição 2012 (atenção: partido sira iha tabele ne’e fiktif):



















Ne’e duni, husi total votantes 650,000 ne’e ninia resultado mak 620,000 sai hanesan “votos validos”. Be, votos 30,000 tau ba iha ne’ebe? Ita imagina deit, “votos nullos” (voto ne’ebe lakon/ aat tiha) ka “votos em branco” (voto ne’ebe la iha tau sinal ruma). Tuir mai, LEPN hakerek katak, “As listas que obtiverem menos de 3% do total dos votos validos, excluído os votos em branco, não tem direito a atribuição de mandatos”. Katak, partido/ coligações hirak ne’ebe la hakat liu lutu 3% sei la iha direito atu ba hetan mandato sira. Nune’e, barreira 3% ba total 620,000 ne’e sai tiha 18,600.


Husi numero ida ne’e partido/ coligações Gama no Delta mak automaticamente lakon iha eleição. Ninia conseqüência, votos validos hamutuk 25,000 mos “terbakar” hotu (Gama/15,000 + Delta/10,000). Exemplo diak tebes, iha eleição 2007 PNT hetan 2,95%, maibe partido ida ne’e lakon eleição. Maski kuran deit 0.5% atu too 3%, maibe CNE labele tau “dongkrak” hodi hasae votos.


Nudar conclusão ba resultado apuramento, CNE sei usa deit “votos validos” hamutuk 595,000 atu halo “conversão dos votos em mandatos”. Numero ida ne’e mai husi soma partido Alfa, Betha, Tetha, Épsilon no Omega nian. Sira mak manan eleição.


Método de Hondt: 1, 2, 3 – 65


Tuir LEPN artigo 13o dehan katak, “A conversão dos votos em mandatos faz-se de acordo com o sistema de representação proporcional segundo o método da media mai alta de Hondt, obedecendo as seguintes regras” (Atu fahe votos sira ba iha mandato sei halao tuir sistema representação proporcional hodi tuir método de Hondt, hakruk ba sasukat sira tuir mai). Método de Hondt ne’e apresenta husi Prof. Victor d’Hondt (husi University of Grand, Belgie). Nia hamosu projecto ida iha lei eleitoral belga nian ne’ebe promulga iha 30 Novembro 1899.

Sistema eleitoral Timor Leste nian halao tuir critério hanesan tuir mai:

a) Apura-se o numero total de votos validos recebidos por cada lista; katak, oficial sira husi STAE sura hotu “votos validos” ne’ebe partido/ coligações hetan. Ninia resultado hanesan hatur iha leten – hamutuk 620,000 votos validos. Sukat tuir tiha barreia eleitoral (3% = 18,600), hatudu katak partido 2 mak lakon (Gama/ 15,000 no Delta/ 10,000). Ninia conseqüência, 25,000 votos “terbakar”. Too iha apuramento ikus nian, CNE sei kaer deit 595,000 nudar “total votos validos”.

b) O numero de votos validos apurados por cada lista é dividido, sucessivamente, por um, dois, três, quatro, cinco, e assim, por conseguinte, sendo os quocientes alinhados pela ordem decrescente da usa grandeza numa serie de tantos termos quantos os mandatos quantos os seus termos na serie. Iha ne’e LEPN la hatudu cadeira ida nia folin, maibe ho liafuan “quocientes alinhados pela ordem decrescente” hamosu idéia katak ita bele hatene deit cadeira ida nia folin, wainhira fahe husi 1, 2, 3, 4, 5 too 65 ita sei hetan hotu. Cadeira 1, 2, 3 tui-tuir malu, nia folin la hanesan. Atu halo simulação:























Hare ba tabela ida ne’e, método de Hondt la hatudu oinsa mak ita hatene cadeira ida nia folin. Cadeira 1 nia folin la hanesan ho 2, diferente ho 3 ... too hotu! Hotu-hotu fahe tuir numero, hodi hetan linha ida ne’ebe hanesan. Buat ne’ebe ita hetan mak [9,000], [9,090], [9,285.7], [9,375], no [9,615.3]. La iha resultado definitivo. Nune’e, dala ida tan, pergunta kona ba cadeira nia folin la relevante!!!

c) Os mandatos pertencem às listas a que correspondem os termos da série estabelecida pela regra anterior, recebendo cada uma das listas tantos mandatos quantos os seus termos na série; katak, hare tiha ba ida uluk nian (regra anterior) wainhira ita fahe tiha ona numéro tuir método de Hondt, ita sei hare kedas oinsa mak partido ida hetan ninia mandato tuir numero ne’ebe iha ona. Nune’e, ninia resultado mak partido Alfa = 16; partido Betha = 13;partido Tetha = 14; partido Épsilon = 10; partido Omega = 11. Hamutuk hotu = 64. Mosu kedas problema ida: cadeira 1 ne’ebe resto ne’e sei fo ba se?

d) No caso que restar um só mandato para distribuir e de os termos seguintes da serie serem iguais e de listas diferentes, o mandato cabe à lista que tiver obtido menor numero de votos; katak, wainhira iha resto 1 karik, hare tiha ninia linha mak cadeira resto ne’e fo ba lista ne’ebe hetan numero kiik husi votos. Husi exemplo iha leten, então partido Épsilon mak hetan tan kadeira ida. Tan, hare ba husi resto ne’ebe iha posição “iguais e de listas diferentes” (lista husi partido la hanesan), Épsilon mak “obtido menor numero de votos” (hetan numero kiik liu husi votos). Numero ne’ebe “iguais” (hanesan) iha zona 8,000 mak partido Alfa = 8,823.5; Betha = 8,928.5; Tetha = 8,666.6;Épsilon = 8,181.8; no Omega = 8,333.3. Wainhira ita observa didiak, votos husi Alfa no Betha besik malu no aas liu. Tetha iha klaran. Interesante katak,Omega hetan votos 8,333.3 ne’ebe hanesan mos iha Alfa no Betha. Atu labele mosu estrundu iha sira nia leet, solução fo ba ida ki’ik liu atu hetan. Nune’e, partido Épsilon ho 8,181.8 votos mak hetan tan mandato ida. Resultado ikus liu ona mak: 65 mandatos.

Conclusão

Ne’e duni, iha sistema eleitoral Timor Leste nian, pergunta kona ba “cadeira ida nia folin hira?” sei la hetan resposta. Bele mos dehan, pergunta ida ne’e la tama iha ita nia sistema. Tan LEPN hatur ona ninia indicação, katak, (a) deputadu hamutuk 65; (b) barreira eleitoral 3%; no (c) método de Hondt (quociente eleitoral: 1, 2, 3, 4, 5 too 65). Husi ne’e mak CNE sei halo operação matemática hodi hetan ninia resultado. LEPN desconhece expressão dehan “cadeira ida nia folin ...”


*) Hakerek nain – Direitor CJP Diocese Baucau; Comissário Representate Igreja Católica iha CNE; Coordenador ba sub-comissão educação cívica.
Forum Haksesuk

No comments: