Jul 19, 2011

DESAFIOS DESENVOLVIMENTO BA TIMOR LESTE

Husi : Vicente Mau Bocy ( Observador Politico)
Foti husi  klik iha ne'e
Hato Bui Cari - Atabae
Synopsys:

Antes tama ba esbosu desafios desenvolvimento, antes de tudo ita tenke hatene uluk, knar ka responsabilidade desenvolvimento iha se-se nia responsabilidade. Tuir TL nia Konstituisaun, Partido politico ka Aliansa partidos politicos nebe forma Governo maka iha responsabilidade ba assunto ida ne.

Nune, politica ba desenvolvimento assenta ba policy (kebijakan) governo nebe kaer ukun. Kapasidade membros do Governo atu elabora planos, tuir prioridades, exekuta orsamento ho efisiencia no eficaz, boa governasaun, sistema judicial ida kredivel, alokasaun rekursos atu responde populasaun sira nia susar, governasaun ida livre ka izento husi KKN, ita bele dehan governo ida ne, kompetente duni, no votantes sira kontente ho Partido ida nebe sira hili. Se lae, eleisaun tuir mai votantes sira vota ba Partido seluk, tanba Partido nebe kaer governo la tau matan ka fo atensaun ba votantes sira nia susar no terus.



Lia desenvolvimento signifika saída? Mai ita aprende definisaun hirak nebe iha konotasaun : Tuir American Heritage Dictionary: Synonyms development, evolution, progress. These nouns mean a progression from a simpler or lower to a more advanced, mature, or complex form or stage: the development of an idea into a reality; attempts made to foster social progress. (sinonimo ) desenvolvimento, evolusaun, progressu. Subtantivos hirak ne signifika progressaun husi forma ida simples ka husi kraik ba nivel ida + avansado, husi matak ba tasak, ou dirige ba forma + komplexu: desenvolve ideia ida transforma ba realidade, halo esforsus ba desenvolvimento social.

Oxford Dictionary of politics: Increase economic efficiency, expansion of national economic capacity and technological advance are generally accepted as necessary condition if development is to be sustainable as are economic and industrial diversification and adaptability in the face of shocks. Additional ingredients, attached by writers from various social sciences, include changes in social structure, attitudes and motivation or specify the purposes of economic development. Increases in gross national product ( GNP) and average real incomes are means, not ends. In some accounts, the increase of general social welfare embraces even spiritual and cultural attainments, personal dignity and group esteem, development being defined as the fulfillment of the necessary conditions for the realization of the potential of human personality. At its simplest, development is the increasing satisfaction of basic needs such as for food, health, housing, education, freedom, justice etc. Development is customarily translated into improvement in certain social indicators of the (physical) quality of life, such as life expectancy.

Development, then values increased freedom . After , the most basic need of all may be the freedom to define your own needs, taking part in decision that affect your life. Economic development cannot be divorced from the others aspects of development. Its principal contribution is to enhance the range of human choice for all members of society without discrimination . Modern observers of the Third Word argue that whatever else development is it must be participatory – a “bottom up” exercise where ordinary people understand, initiate and control the process. – Peter Burnell.

Disionario politico Oxford deskreve: aumenta ifisiensia economica, expansaun kapasidade ekonomika nasional ho teknologia avansada hanesan kodisoens basikas ba desenvolvimento sustentavel, uma vez iha ona diversifikasaun ekonomika no industrial hetan ona adaptasaun atu hasoru krises (shocks). Ingredientes kontribui husi matenek nain sira husi siencias sosiais , inklui mudansas ba estrutura social, attitudes, no motivasaun ba finalidade desenvolvimento economico. Aumento ba Poduto Nacional Bruto no media reseitas hanesan meios, la os hanesan finalidade. Iha kasus balu, aumenta (satisfasaun) ba aspeto prosperiedade social, engloba, atinge parte satisfasaun spiritual no cultural, dignidade pessoal no ba grupo, desenvolvimento define hanesan kondisoens hotu-hotu nebe nesessarias atu dignifika ser humano nia moris. Definisaun simples, desenvolvimento atu aumenta satisfasaun ba necessidade basikas hanesan : ai-han, saude, edukasaun, uma, liberdade, justisa etc. Lia desenvolvimento kostuma signifika, ba melhoramento ba indikadores social (fisiko) hanesan kualidade vida moris, ho limite moris to tinan hira (expetativa moris).

Desenvolvimento mos iha relasaun direta ho valores –liberdade nian iha nasaun nebe sidadaun sira moris ba. Sentido basiko, liberdade nian, refere, kada ema ida-idak define nia nessesidade rasik, halo mos parte ba desisaun nebe refleta ba nia moris. Desenvolvimento ekonomiko la bele separa (divorsia) husi aspetus seluk-seluk desenvolvimento. Parte principal desenvolvimento focus ba atu reforsa ba sidadaun ida-idak atu halo eskolha nebe diak ba membros sociedade sem deskriminasaun. Observadores ba Tersiro Mundo argument katak, desenvovimento atu sai diak tenki ser –partisipatorio – buttom up (husi kraik ma sae) iha nebe, populasaun sira komprende ka inteira total desenvovimento nia konseito tomak, no halo parte hodi kontrola prosesu tomak .- Peter Burnel.

Instrumento saída maka uza atu halao desenvolvimento?

Ita ema moris, presiza ai-han, tuir ema ida-idak nia kondisaun ekonomica atu systema metabolism bele funsiona normal, hodi mantem ita nia moris iha planeta. Nune, ema balu tenki produz ai-han, hodi ema seluk sosa. Instrumento nebe produtores sira uza maka “ mekanizasaun “ ba países sira avansado, no meios “ tradisional “ lori aisuak no karau hodi produz ai-han hanesan kasu TL.

Nune rekisitos basikos ba desenvolvimento maka hanesan tuir mai :

1. “Capital humano“ ka matenek “ hanesan chave ba desenvolvimento. Hodi ema nia hanoin nebe nakfila hodi forma ideias , estrutura ba planos , maka transforma ba asoens hodi implementa. Nune desenvolvime hotu-hotu nebe ita hare iha Timor Leste, ka Jkt, Tokyo, New York, Lomdon, Paris etc, hahu husi hanoin maka ikus mai sai realidade nebe atu serve ema moris nia nessecidade. Ema moris hotu-hotu atu hetan matenek iha faze inisial liu husi prosesu aprendizagem formal ida, husi nivel basiko too superior, de formma atu adkiri, conhecimento cientifico + technologico liu husi instituisoens ensino.

Nasoen sira desenvolvido, indikadores nebe hatudo, ninia ema hotu, iha conhesimento elevado, liu husi ensino superior nebe iha kualidade as. Analfabetimo praticamente ausente, sidadaun hotu-hotu iha asesu ba edukasaun to nivel superior. Em contraste paises sub-desenvolvido nivel analfabetismo altamente relevante asesu populasaun ba ensino basiko mos limitido.

Nune Timor Leste atu hetan desenvolvimento ida ho exelencia, rekesito basiko no importante maka halo investimento ba kualidade ensino husi basiko, medio too superior.

Ita horas ne dadaun, tinan sia ona, sei dauk hetan definasaun ida klaro ba estudantes sira nivel basiko ho media (high school) Metodo ensino sei hanesan (gadu-gadu) hela. Kahur Bahasa Indonesia, Tetum, Portugues no Ingles. Transisaun poderes husi UN passa tiha ona mai Timor oan sira. Husu bot ba Ministro Edukasaun ho nia team management tomak bele resolve lalais problema ba lingua atu hanorin labarik sira iha territorio tomak ho forma ida sistematima no kurikulum ida uniforme.

Oin sa foma capital humano ho kualidade?

La iha duvidas atu hetan matekenek, kusta osan. Nune governo presiza aloka orsamento ida especial ba formasaun rekursos humano. Kuanto mais ba ensino superior iha estrangeiro. Nune iha koloka kestaun: Estado TL iha orsamento atu investe ba capital humano?

Tuir dados nebe iha too ohin loron, EstadoTL nia ossan husi Fundo Petroleo iha Amerika hamutk $ 8 billion. Nune la iha razaun atu governo iha tempo badak investe iha area ida ne, urgentemente.

Tuir hakerek nain nia hare, ita tenki buka formasaun professional no akademika ba Timor oan, ba paises sira iha estrangeiro tuir area nebe kada Universidade iha reputasaun as. Se ba Jurista sira ka akademikos, ba paises Anglo Saksanikos sira. Ba parte teknika ba Japaun Korea ka Germany. Ba IT – India mos iha reputasaun as hanesan mos Singapore. Ba governasaun ba Havard ka Kolumbia, Oxford , Kambrige ka London School for Economics. Team tekniko nebe PM forma tiha ona, buka informasaun especifica ba areas especializadas atu haruka Timor oan sira ba hetan matenek.

Nune governo tenki prepara orsamento anual, minimo $ 200 million tinan-tinan ba bolseiros (as). Ba estudante ida, aloka $ 20 000 ba tinan ida atu financia kustos. Nune, multiplika ba 10 000 estudantes sai $ 200 million. Multiplika ba tinan 10 sai $ 2 billion. Liu tinan 10 TL iha ona matenek ho kualidade standard internacional ema 100 000. Ho numero bot ida ne, TL iha rekursos humanos sufisiente atu enfrenta desafios sa deit kona ba desenvolvimento.

Hau iha serteza maxima katak, democrasia sei buras, korupsaun sei lakon mesak, la iha fatin ona ba ditadores ka autoritarios, tradisaun “ one man show” lakon mesak, forsa instituisaun maka sei mossu, standard moris Timor oan hotu-hotu hetan nivel ida ho rendimento per capita razoavel no ema ida-idak ho nia familia, moris iha ambiente prospero, justo no saudavel iha lei no ordem nia okos. Nune estabilidae sai solida, no crescimento ecokomico buras makas, no nasaun seluk salute Timor oan sira nia matenek no desempenho hodi transforma TL iha tempo badak sai desenvolvido.

Hau espera katak ho puplikasaun artigo ida ne, bele fanu membros do governo no PN bele hetan consciensia katak investimento ba akademikos no professional kosntitue nessecidade urgent.

Factor determinante ba desenvolvimento la dependente puramente ba ossan. Depende liu-liu ba kakutak (brain) oin-sa, bele aplika ossan nebe iha ba atividades produsaun nebe relevante, uza prudensia ba policy nebe reflete ema barak nia moris, boa governsaun, gestaun diak, dispoen mekanismos controle atu prevene korupsaun ou mau uzo finansas publikas.

Reseitas ba nasaun liu husi crescimento ekonomico la depende intrisikamente ba fundos, mai be depende liu-liu Timor oan sira nia skills ba atividades ekonomikas iha areas diversas. Atu atinge objective ida ne, governo nia dever dispoen fasilidades hotu-hotu nebe nesesarias hanesan lei, infraestruturas basikas, instituisaun financeira atu Timor oan sira lansa ba.

Nasaun ida foun no nurak hanesan Timor Leste, investimento publiko ba fasilidades economikas hari, husi governo. Gradualmente alicerces ekonomikas forte ona maka sector privado assume responsabilidade. Kestaun ida ne, nasaun seluk hanesan Amerika iha faze inisial mos liu dalan ida ne.

Fundo Desenvolvimento Capital Humano

Oras ne dadaun iha ona Agencia Desenvolvimento capital humano. O ke interessa, ema nebe chefia Agensia ne, ema ida ho visaun ida klean no luan, mais importante liu, iha preokupasaun bot, espirito nacionalista no patriotism as, hodi fo tomak nia dedikasaun ba Timor Leste nia povo nia prosperiedade iha tempo naruk ba oin.

Atu atinge meta ida ne, dirigente tenke possue, imaginasaun, kreatividade, no inisiativa ida extra-ordinaria hodi hanoin, seleciona prioridades das prioridades ba sector desenvolvimento estrategicos. Nune buka seleciona bolseiros ho merito ba ensino superior, halo testing ida baseia ba “case study” atu deteta bolseiros (as) sira nia talent ho competensia. Havard Business School nia prosedimento hodi seleciona “ new entrants “ bele sai mos referensia ida aconselhavel.

Portanto sucesso Agencia Capital Humano, depende oin sa PM selesiona ema ida ho kualidade inspidadora atu chefia Agencia ne.

Dirigente ida ne, tenki iha mos integridade ida forte, para atu labele “yes man” deit ba boss. Pensamento boss nian tenki alinha “alignment “ ho necessidade real, la os tuir boss nia kapricho ka rekomendasaun nebe la logico no racional. Estudante nebe la iha kualidade la bele passa. Se lae halo moe deit ita Timor oan hotu iha liur.

Iha tempo hirak liu ba Mari Alakatiri maka PM bainhira halo selesaun estudantes sira ba Malasya, PM halo intervensaun direta. Comportamento ida ne la diak fo imagem ida “feio”. Hau espera katak labele repete dala ida tan.

Exemplo nasaun seluk

Park Shun Hee (President Korea Sul 1961) bainhira hanoin desenvolve Korea, hahu ho formasaun Capital Humano iha estrangeiro (Japao, Europa no America). Rekruta kadetes militares sira besik 5 000 tinan-tinan, ba eskola iha estrangeiro. Identifika tiha areas vitais, saida maka presiza liu, hodi aloka ema ba. Nune, depois tinan 10 GDP nasaun nia, hahu husi $ 100 aumenta dramaticamente ba $ 1 000 per capita.

2. Capital Financeiro- Sai mos, necessidade basika atu financeia desenvolvimento iha areas oi-oin. Ba despezas publikas no capital desenvolvimento. Orsamento TL nian tianan- tinan sai montante bot tanba necessidades barak tebe-tebes.

Timor Leste, talvez povo terus barak liu, iha kolonizador rua nia okos (Portugues tinan + 400 Indonesia tinan 24) “ Maromak ho Matebian “ sira nia tulun, baihira hetan tiha Indpendencia iha 20 Maio 2002, liu deit tinan 4, (2006) hetan reseitas + 100 millioes dolares tinan-tinan husi “ Gas no Condesate” husi Bayu Udang.

Reservas nebe iha Tasi Timor oras ne dadaun kalkula ba 275,000 barrels per day. Basicamente iha fontes tolu. Ida hahu ona explorasaun, (Bayu Undan) receitas mensal por volta $ 120 million ekivalente $ 3 ba Timorense ida ba period 30 anos, segundo atu hahu (Kitan) nebe produz 10 000 barrel per day ekivalente 25 centimo per capita per day. Terseiro iha hela faze negosiasaun (Sunrise).

Atu desenvolve Sunrise presiza tempo tinan 6 to 10. Reseitas husi Sunrise 50% ba Timor Leste, no 50 % ba Australia.

Asume katak total resevas iha Sunrise Gas : 140 million ton @ $ 160 per ton = $ 22 billion. Condensate 350 million barrel @ $75 per barrel = $ 26 billion . Total $ 48 billion. Royalty ba governo rua 5% = $ 3 billion. Overall production cost + investment $ 15 billion.

(48-3-15) = 30 billion 40% tax = 12 billion + 3 = Overall net income 15 / 2 = $ 7.5 billion.

Futuras reseitas husi gas no condensate Sunrise nian ba governo Timor Leste $ 7.5 billion.
$ 7.5 billion divide ba populasaun 1.3 million = $ 5,770 divide ba 30 anos = $ 193 dollar divide ba 365 dias = 0.50 centimo ba kada Timorense. Kalkulo ida ne konservativo. Mesmo ke multiplika dala sanulo sai $ 5.00 per capita. Ne duni dependensia ba Petroleum Fund la bot. Mas se utilize, ho prudensia maximo atu uza didiak por exemplo gasta $ billion 10 para reproduz fali dobro ka triplo- vale a pena.

Hare ba kalkulos matematicos ossan la barak. Ne duni governo tenki iha kuidado atu gasta kada centimo didiak atu hetan resultado maximo. Kestaun Sunrise Governo Timor Leste tenki matenek buka estrategias atu hetan solusaun ida iha tempo badak tanba Timor Leste presiza osan atu responde nesesidades ba kurto prazo.. Reservas husi Bayu Udan iha tempo tinan 10 tan, bele hotu ona. Nune negosiasaun Sunrise tenki remata lalais hodi hetan tempo atu prepara kondisoens ba faze explorasaun no komersializasaun.

Infra-estruturas:

Estradas: Natureza geologika Timor Leste, nebe haleu ho fo, rai klean, tempo udan rai halai bei-beik, mota barak nebe kauza prejuizos oi-oin, rekere investimento bot, provabelmente entre $ 5 to $ 10 million por Kilomentro ho linha rua nebe permite bicikletas no ema bele lao iha sorin. Timor Leste presiza pelo menos 1,000 km ho kualidade diak nebe presiza investimento minimo $ 5 -10 billion atu estradas nasional to fatin produsaun sira hetan asesu ida rapido no konstante.
Adisionalmente orsamento ida ho valor $ 500 million atu halo manutensaun estradas sira anualmente.

Uma vez TL iha infra-estruturas ida dak, diak liu nasaun sira iha Asia ka Pacific, ho taxas ida baixa, lei no ordem nebe garante investimento externo, reseitas husi taxas bele selu, atu governo halo manutensaun ida firme, atu estradas sira iha boa forma. Imagina desenvolvimento oi sa sei mossu, bainhira tempo viagem Dili – Vikeke; Dili- Lospalos halo iha horas tolu (3) no Suai horas hat (4)?

Eletricidade: oras ne dadaun kusto eletricidade as tebe-tebes. (35 centimo kWh) Timor Leste iha gas husi Bayu Udang, Chudicth no Sunrise nebe tenki uza atu folin kWh tun to 5 ka 3 centimo iha tian 10 mai oin. Kusto eletrisidade kWh, sai mos preokupasaun bot ba investors sira mai investe ba projectos estrategicos nebe dura tinan minimo tinan 50.

Presu eletricidade annual oras ne dau-daun ho 55 megawat ba territorio tomam oscila entre $ 40 -60 million annual. Produsaun energia so Dili no Baukau maka 24 horas, Distrito balu 12 horas no sub-Distrito barak 6 horas deit. Imagina 13 Distritos no 64 sub-Distritos ai-lakan 24 horas. Automatikamente kapasidade megawatt tenki sae ba minimo 500 megawat. Nune kada kWh 0.35 x 1 000 kwh = $ 350 x 24h x 500 x 365 dias = 1,5 billion ba tinan ida. Se uza deit 30 % despeza annual sai + 400 million. La konta ho energia atu uza ba tein aihan.

Nune Sec Estado Eletricidade + Politica Energetica + Rekurssos Naturais, seriamente tenki hanoin ba assunto ida ne hodi buka solusaun ida emediata ka rapida. Atu hetan solusaun tenki halo esforsus, buka informasau liu husi vias hotu-hotu, atu hetan teknicos no teknolgia ida apropriada hodi fo resposta.

Opsaun ba energia:

Ba Timor Leste iha deit opsaun rua nebe barato no konveniente: 1) Gas no 2) karvaun (coal). Komo Timor Leste abundante ba Gas iha Timor Sea, governo tenki hanoin lalais forma ida eficaz atu transporta gas husi reservoir mai onshore. Desafios ba governo presiza fundos no technolozia atu kanaliza gas mai rai maran. Timor Trench nebe klean 3,400 metros sai hanesan desafio bot atu uza pipeline. Ate momento presente sei dauk iha technologia ida ba materia ida ne, tanba merkado la iha. Nune assunto ida uniko iha mundo rai klaran. Gulf of Mexico aplika ona sistema ba 2,400 metros ho peso 1 000 toneladas. (holding weight capacity) Enkuanto ba Sunrise 3,400 metros no presiza sistema ida ho holding capacity aproximada 3 000 toneladas. Nune building block ba Sunrise maka baseia ba klean + curvas no holding capacity ba sistema nebe atu instala pipes ba tasi okos.

Modus transporte Gas:

Iha formas tolu (3) atu transporta gas: 1) via pipeline, 2) FLNG (floating) 3) CNG –compress Natural Gas.

Kada aplikasaun depende ba kondisaun especifica iha terreno. Nune Pipeline uza ba distansia nebe naruk. Ba Floating LNG aplika ba kondisaun nebe sistema pipeline no CNG la permite. CNG aplika distansia nebe besik, menos 24 horas percursso nebe consume kombustivel ho kuantidade ekonomico. Nune distansia husi Sunrise mai Beasu 100 miles uza CNG carriers ho 12,5 nots per hour lori 8 horas no gas husi Chudicth 160 miles ho 12,5 knot per hour demora 13 hour.

Em relasau ba kustos kostrusaun ro CNG carriers investimento ba Sunrise menos $0. 5 billion inclue terminal no fasilidade basikas sst no ba Chuditch nebe kontein 0.7 tcf bele fornese energia ba TL ho capacidade 50% fornesimento ekivalente 220 mWh bele sustenta ba tinan 50; 75% fornesimento 350 mWh ba tinan 30; 100 % fornesimento = 450 mWh ba tinan 25. Montante investimento ba gas Chudicht oscila $250 million

Kona ba presu ba 50% konsumo 0.08 cents(220 kWh); 75% (350 mWh)- 0.06 cents ; 100 % = 0.05 cents (450kWh). Depois tinan 10 presu drop ba 0.03 cents kWh tanba recovery cost ona ba investment no depreciation total.

Custos anuais ba 50% (220 mWs) $ 75 million; 75% (350 mWs) $ 81 million; 100% ( 450 mWs) $ 88 million.

Karvaun- (coal) bele utilize kuando reservas gas la iha ona. Ita preve ba tinan 50 mai oin.

Energia sai hanesan lokomotiva vital ba atividades ekonomicas,no ba crescimento ekonomico. Nune, duni sai prioridade bot atu investe iha area ida ne lalais.

Be no sanitation: Sai mos prioridade bot atu dudu crescimento economiko, saude ba Timor oan hotu, no dada investors husi liur. Montante nebe presiza por volta $ 3 billion atu halo kobertura ba Timor Leste tomak.

Kestaun be por exemplo hanesan ba Baukau Kota Baru, residents sira sosa be. Issue ida ne bele resolve fasilmente, se orgaun kopetente halo esforsus hodi ultrapassa. Solusaun simples hela:

1. Armazenamento be husi Waili, Kota Lama, Terilolo, Bruma, Teulale iha tankes ou rubber dum;

2. Armazem be iha pontos altos ho tankes ou rubber dum;

3. Mota bombas atu ho kapasidade bot atu tuda be ba tankes sira iha pontos altos.

4. Controle rigoroso kanos be nian husi be matan, reservatorio iha pontos altos no kanalizasaun ba konsumidores sira.

Hau hare iha Central Queenland mota bombas nebe chupa be husi rai okos ho profunidade entre 300 ho 400 metros. No iha West Timor be dada ba altitude 200 metros.

Nune kestaun be la os difisil no la iha razaun atu demora bei-beik atu populasaun sira hetan be mos iha fatin nebe ate agora sei dauk iha.

Porto: iha costa Sul hanesan Suai, atu suporta explorasaun Gas no Petroleo, no atu fasilita deskaregamento ekipamento pezado + 50 toneladas,mos merese atensaun. Komo merkado kii, la presiza porto ida bot ho investimento bot. Betano mos presiza Porto ida ba forsa Marina alem de fo opoio ba supply kombustivel ba power plant nebe abastese eletrisidade iha Costa Sul.

Total investimento ba portos 2 iha costa Sul iha vasinidade de $ 80 million. La presiza halo porto bot nebe la iha merkado no utilidade maximo.

Aeroporto: Baukau iha ona, presiza ekipamento de navegasaun ho komponentes seluk nebe nesesarios. Kestaun maka oin sa hetan movimentasaun ? Uma vez loke luan ona Estrada Dili Baukau, viagem halo horas ida ho balu, solusaun hetan ona.

Kuando hari ona infra-estruturas Turismo, turistas barak la mai ona Dili. Prefere ba Kom ka Matebian passa sira nia ferias. Passageiros nebe mai Dili, funsionarios governo, embaixadas no residents Dili nian. Hakarak lalais bele mai ho aviaun kiik.

Industrias saída maka bele hari iha TL?

Uma vez hari ona infra-estruturas basikas, fasilidade ho taxa nebe baixo (low taxation rate) suporta ho moeda ida forte hanesan dollar Americano, TL sei atrai services industries hanesan financial services, regional headquartering for large corporation, ship registry, high tourism, retirement relocation, sem duvidas milhares projectos sei mossu husi investors estrangeiros ka domestic.

Mass manufacturing, tanba Timor Leste besik Indonesia ho 250 million habitants ho mos mass Turismo atu compete ho Bali nebe iha ona experiencia naruk, la rekomenda hari iha TL.

Conclusaun:

1. Esencia desenvolvimento governo dispoen fasilidades basikas atu satisfaz nessecidades basikas povo nian hanesan : hahan, be, eletricidade, edukasaun, saude, estradas, liberade, justisa, paz no estabilidade;

2. Investimento ba Capital humano ba future, governo tenki tau iha agenda como assunto prioritario atu haruka Timor oan sira ba eskola iha estrangeiro. Atu hahu komesa ho 2000 estudantes;

3. Eletricidade nebe oras ne kusta 0.35 cents kWh uza gasoleo no oleo pezado, governo esforsos makas hodi hetan alternative ho gas nebe abundate iha Timor sea, no sentido presu per kWp tun; se lae Fundo Petroleo gasta tomak ba custos eletricidade nian;

4. Estradas mos sai prioridade bot atu fo atensaun lalais atu fasilita movimento ema, sasan iha tempo badak hodi dinamiza crescimento ekonomico!

No comments: