 |
| Alkatiri (foto AFP) |
 |
| Xanana (foto: freedom.tp) |
Pierre Bourdieu (1930–2002), Sosiólogu grande husi França ne’ebé mak iha influénsia boot tebes iha mundu akadémiku liu husi introdusaun teoría kona-ba prátika (Theory of Practice), Habitus, Field no Violénsia Simbóliku. Iha Theory of Practice, Bourdieu esplika katak, autór sira hetan influénsia liu husi rekursu (kapitál) ne’ebé mak sira iha. Rekursu hirak ne’e mak hanesan: ekonómiku (finanseiru), kulturál, sosiál no mos simbóliku.
Rekursu ekonómiku klaru tanba iha relasaun ho osan, kuandu ema iha osan barak, automatikamente, ema ne’e iha influénsia ba ema seluk ne’ebe serbisu ho sira. Rekursu Kulturál-Sosiál iha relasaun ho aspeitu sosiál no kultura hanesan lingua, étniku, tradisaun, relijiaun, sst. Rekursu Simbóliku mak hanesan karísma, istória boot iha funu, sst.
Prosesu eleisaun 2012 iha Timor Leste mos, ita bele esplika uza teoría husi Bourdieu ne’e. Primeiru, eleisaun ne’e rasik ita bele hare hanesan field (kampu) ne’ebé partidu sira atu prátika hadau malu eleitór. Segundu, partidu ne’e rasik mak field (kampu) ba líder partidu sira atu hadau influénsia. Ikus liu mak, terseiru, kombinasaun entre Partidu no Eleisaun hanesan field ba líder sira atu influénsia palku nasionál Timor-Leste.
Kada field (kampu) iha jogadór: partidu no liu-liu líder partidu sira. Iha eleisaun 2012, maske iha partidu pulítiku barak hamutuk ho sira nia líder, konstelesaun (field) pulítika Timor-Leste sei hale’u deit iha figura nain rua, katak kampu (field) ne’e ita bele fahe ba ema nain rua deit: Alkatiri no Xanana.
Marie Alkatiri
Marie Amude Bin Alkatiri hanesan figura, durante tempu rezisténsia Povu Timor nunka rona kona-ba ninia serbisu iha rai leur. Tanba ida ne’e, Alkatiri hanesan pesoál menus tebes rekursu (kapitál) simbóliku, sosiál, kulturál, no ekonómiku hodi bele influénsia povu Timor. Alkatiri laiha karisma, menus komprensaun konaba papel Igreja (relijiaun), menus mós komprensaun kona-ba kultural-tradisaun Timor.
Tanba ida ne’e, maske agora Alkatiri hanesan jogadór importante iha kampu nasionál, Alkatiri depende TOTALMENTE ba rekursu ne’ebé mak Fretilin iha hanesan: rekursu simbóliku, kulturál no sosiál. Tanbá ida ne’e mak, Alkatiri sei empregu (uza) maneira oi-oin atu oinsa rekursu ne’ebé Fretilin iha, bele REFLETA iha nia pesoál rasik: katak rekursu hirak ne’ebé mak Fretilin iha, militante Fretilin bele hare no fiar katak Alkatiri mos kaer hela rekursu ne’e, minímu liu katak, militante bele fiar Alkatiri hanesan parte importante ida husi rekursu/kapitál hirak ne’e.
Husi pontu-de-vista ida ne’e mak ita bele konsege komprende atetidu Alkatiri nian durante antes sai Primeiru Ministru (2000) to’o ohin loron.
Tanba nu’udar pesoál Alkatiri menus rekursu simbóliku, kulturál no sosiál, nia tenke asegura nia pozisaun husi ema ne’ebé deit mak iha rekurus ne’e, iha Fretilin nia laran no mos ema iha leur.
Ema hirak ne’e mak hanesan kuadrus Fretilin nian iha leur hanesan Jose Luis Guterres, kuadrus Fretilin nian iha ai-laran hanesan Ma Hunu, Abel Larisina, Avo Xavier. Husi Fretilin nia leur, Alkatiri hatene katak Xanana Gusmao, líder rezisténsia seluk no mos Igreja hanesan amiasa boot ba Alkatiri nia posibilidade atu kaer poder iha Timor liu husi Fretilin.
Atu konsolida poder iha nia liman laran, Alkatiri tenke minimiza grupu rua ne’e. Estratejia rua mak Alkatiri uza atu to’o ba objetivu minimiza papel grupu boot rua ne’e: Konsolidasaun Rekursu FRETILIN ba nia an rasik, no mos uza Violénsia Simbóliku hasoru grupu boot rua ne’e.
Primeiru, konsolidasaun Rekursu/kapitál Fretilin iha Alkatiri nia liman. Alkatiri uza retórika sira hanesan: Fretilin mak LIBERTA Timor-Leste laos CNRT, CCF Fretilin mak halo Deklarasaun Independénsia 28 Novembru 1975 LAOS Xavier do Amaral, no hametin konsolidasaun ne’e liu husi uza Titulu LIDERANSA MÁSIMU Partidu, no mos monta estrutura núkleu (Inti) kompostu husi ema hirak ne’ebé mak laiha amiasa ba nia hanesan: Ana Pessoa, Estanislao da Silva, Jose Teixera, sst. Ema hirak ne’e koalia Tetun deit mos seidauk hatene los, oinsa mak atu halo balansu ba Alkatiri nia poder.
Segundu, Alkatiri uza Violénsia Simbolíku atu hametin liu tan ni-nia poder ba grupu boot rua ne’e. Alkatiri hetan susesu boot atu minimiza Xanana Gusmao nia papel liu husi Asembleía Konstituente ne’ebé mak hakerek Konstituisaun Timor-Leste hodi hamenus tebes Xanana Gusmao nia papel iha Timor-Leste ukun rasik an nia laran. Iha tempu neba (2000) ema hotu hatene katak Xanana Gusmao mak sei sai Prezidente Timor-Leste, entaun Alkatiri asegura ninia poder liu husi halo engeñaria ba Konstituisaun. Prezidente ne’ebé mak Povu hili direitamente, atu halo vizita ba rai-leur deit TENKE hetan autorizasaun husi Parlamentu (ne’ebé iha tempu neba Fretilin mak maioria). Prezidente automatikamente lakon mandatu karik halao viajen ofisiál ba rai leur kuandu Parlamentu la fo autorizasaun.
Parese tanba hetan susesu minimiza figura Xanana Gusmao, Alkatiri nia fiar an sai boot liu tan, hodi nune nia halo mos Violénsia Simbóliku ba grupu seluk hanesan (1) ba Igreja, liu husi liafuan hanesan: “Bispo sira Vaticanu mak hatudu, hau Povu mak hili!”, liafuan ne’e la’os deit halo kanek Bispo sira nia fuan, maibe mos hamosu rezisténsia husi sarani katóliku ne’ebé mak durante okupasaun Indonézia hatene momos Igreja nia papél hanesan lian ba ema lian laek sira (voice of the voiceless), no mos fornese mahon ba juventude no mos ativista pulítiku sira, (2) Ba grupu rezisténsia ho liafuan “Fuk naruk la fase”, “Kaixa ka Kaisaun”, “Kuandu Serbisu laiha, diak liu nonok ba ke’e fehuk”, (3) Ba grupu intelektuál edukadu iha Indoenzia nia tempu dehan “Sarjana SUPERMIE”, (4) Halo mos Violénsia Simbóliku ba Opozisaun liu husi liafuan “Opozisaun ne’e hanesan Manu Rade, Liras boot maibe kuandu semo, badak oan hela!”, “Hamosu Lei Defamasaun”, “Lei Anti Demonstrasaun, katak sidadaun bele halo demonstrasaun maibe tenke halo dook husi instalasaun Governu nian”.
Alkatiri mos lahaluha atu hamosu tan friksaun ho kultúra no tradisaun Timor nian, ho esteitmentu katak “Timor laiha Uma lisan, tanba ema Timor laiha mak rai na’in, hotu-hotu ema la’o rai!” Ida ne’e hatudu tebes Alkatiri nia insensibilidade ba tradisaun Timor. Tradisaun ne’ebé forsa koloniál Portugal no invazór Indonézia rasik mos labrani atu dezvaloriza!
To’o ikus, kombinasaun entre konsolidasaun Rekursu/kapitál iha nia liman ho Violénsia Simbolíku hamosu rezultadu eleisaun 2007 ne’ebé tun tebe-tebes kompara ho rezultadu eleisaun 2001. Husi 57.4% iha 2001, menus ba deit 29.02% iha 2007.
Alkatiri avansa ba eleisaun 2012 ho kondisaun desvantajen boot liu kompara ho tinan 2007, menus rekursu/kapitál tomak! Hakat ba eleisaun 2012, Alkatiri mos iha esperansa boot tebes katak povu Timor maioria sei hetan moras ámnesia koletivu, katak sira sei haluha hotu Alkatiri nia hahalok hotu ne’ebé hakerek iha leten. Ida ne’e sei kusta tebes atu realiza.
Alkatri nia problema seluk mak, rekursu hirak ne’ebé mak Fretilin iha, buras tebes iha nivel esperiénsia no konsiénsia individuál: katak rekursu hirak ne’e existe iha ema ida-idak nia laran; sira nia esperiénsia moris durante iha funu ai-laran (1975-1979), sira nia moris durante tempu okupasaun, no sira nia esperiénsia pós Refedendum 1999. Atu haburas no haboot liu tan Rekursu simbóliku, sosiál, no kulturál ne’ebé mak Fretilin iha, laos deit depende ba aprosimasaun nivel individuál, maibe liu-liu, depende ba haburas Povu Timor nia konsiénsia kolitivu funu nian. Katak, esperiénsia no konsiénsia individuál presiza konsiénsia koletívu atu buras liu tan. Hanesan esperiénsia Fretilin 1975 iha Prezidente Nicolao Lobato nia liman, ne’ebé prátika Fretilin lideránsa koletívu, ho objetivu komun: Ukun Rasik An!
Infelizmente, pre-rekezitu (pra-syarat) ida ne’e kontrariu ho Alkatiri nia interese pesoál atu kaer ukun mesak no domina kampu (field) iha Fretilin nia laran.
Ba oin, Fretilin presiza tebes líder/jogadór seluk ne’ebé mak hatúr objetivu haburas no haboot konsiénsia koletívu Fretilin nian, aás liu fali objetivu klot individuá ka grupu atu kaer ukun.
Xanana Gusmao
Kayrala Xanana Gusmao, iha tempu hanesan moris iha kondisaun ne’ebé kontrariu husi Alkatiri. Hanesan pesoál, Xanana iha rekursu simbóliku, kulturál no sosiál ne’ebé mak boot tebes ona ANTES Timor ukun-rasik an. Xanana Gusmao hanesan Símbulu rezisténsia nasionál núdar Komandante Superior da Luta, Komandante FALINTIL, Prezidente Conselho Nacional da Resistência Maubere (CNRM), Prezidente Conselho Nacional da Resistência Timorense (CNRT), Eis Prezidente Repúblika RDTL, no mos atuál Primeiru Ministro IV Governu Konstituisionál, fornese rekursu no kapitál barak liu tan ba Xanana Gusmao.
Xanana Gusmao mos iha maneira pesoál ne’ebé uza rekursu hirak iha leten hodi hakuak ema seluk, hamenus konflítu no konsolida relasaun entre Governu no orgaun laos-governu hanesan Igreja, eis rezisténsia, no mos katuas-ferik no defisiente sira. Xanana mos brani atu hari’i Komisaun Anti Korupsaun ne’ebé mak nakonu ho pesoál ho integridade aás. Governu PM Xanana Gusmao mos hetan susesu hamenus númeru kiak ba 40% (menus 10% husi figura inisiu 50%), sira mos asegurua númeru investimentu boot hanesan Timor Plaza no sst. Maske opozisaun hakilar katak Governu AMP nakonu ho korupsaun, maibe realidade no estatístiku hatudu figura kontrariu.
Íklima nasionál ne’ebé pozitivu no kondusívu ho governu ne’ebé mak susesu, Xanana Gusmao avansa ba eleisaun 2012 ho rekursu/kapitál ne’ebé mak boot tebes.
Kombinasaun rekursu/kapitál simbóliku, kulturál no sosiál, hamutuk ho konsolidasaun Partidu CNRT no mos suporta husi grupu sosiál-pulíku seluk hanesan Fretilin Mundança, iha eleisaun 2012 rezultadu mínimu ba Xanana Gusmao mak sai núdar vensedór eleisaun!
)* Husi: S. R. Leite, Bachelor of Political Science, husi rejiaun Australasian (Email: sr.leite87@gmail.com).
1 comment:
Post a Comment